समास व समासाचे प्रकार -मराठी व्याकरण
समास व समासाचे प्रकार -मराठी व्याकरण
✪ ❝ मराठी भाषेमध्ये दोन शब्दापासुन तीसरा किंवा जोडशब्द बनवताना जे नियम वापरल्या जातात त्याना समास असे म्हणतात. ❞
● समास म्हणजे जोडअक्षरे बनवण्याची प्रकिया.
● मराठी व्याकरणामध्ये संधी आणि समास या मध्ये मुळात हाच फरक आहे की समास हा जोडाक्षर बनवताना वापरल्या जातो तर संधी ही शब्द निर्मिती प्रक्रिया वापरली जाते .
● समासा मध्ये कोणत्या शब्दाला किंवा त्यांच्या स्थानाला महत्व दिले आहे यावरून त्याचे प्रकार पाडले जातात.
● समास या संकल्पनेमुळे मराठी भाषेला समृद्ध करणारी शब्द्निर्मिति यंत्रणा मिळाली आहे.
● ❝उदा.प्रतिदिन -प्रत्येक दिवशी ❞
प्रतिक्षण -प्रत्येक क्षणी
➤ वरील उदाहरनामध्ये पहिला शब्द हा अति महत्वचा वाटला व त्यानुसार शब्दाला अर्थ प्राप्त झाला आहे.
● उदा.तोंडपाठ-तोंडाने पाठ
अ)समानाधिकरण
●तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे विग्रहाच्या वेळी एकाच विभक्ति मध्ये असतात तेव्हा त्याला समधिकरण समास म्हणतात.
उदा. काळमांजर - काळ + मांजर
आ) व्यधिकरण समास
● ज्या समसाचा विग्रह करताना पदे वेगळ्या विभक्ति मधील असतात तेव्हा त्याला व्यधिकरण समास असे म्हणतात.
उदा .देवपूजा -देवाची पूजा .
अ ) विभक्ति तत्पुरुष समास
:ज्या तत्पुरुष समासा मध्ये कोणत्या तरी विभक्ति चा लोप करुण किंवा शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करुन ती जोडली जातात तेव्हा त्याला विभक्ति तत्पुरुष समास म्हणतात.
● उदा.देवाप्राप्त-देवाला प्राप्त .
वरील शब्दा मध्ये द्वितीया विभक्ति चा लोप झालेला आहे.
आ ) अलुक तत्पुरुष समास
:ज्या विभक्ति तत्पुरुष समासा मध्ये पूर्वपदाचा विभक्तिचा लोप होत नाही त्यास अलुक तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.अग्रेसर - अग्रे मध्ये सप्तमी प्रत्यय लोप पावत नाही.
इ ) उपपद तत्पुरुष समास
:काही सामासिक शब्दात दूसरी पदे कृदंते असतात व ती वाक्यात स्वतंत्रपाने उपयोगात आणता येत नाहीत त्याना उपपद किंवा कृदंते तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.ग्रंथकार-ग्रन्थ करणारा.
➤नुसत्या करणारा पासून येथे काहीच अर्थ अभिप्रेत होत नाही म्हणून उपपद तत्पुरुष समास होतो.
ई ) नत्र तत्पुरुष समास
:ज्या समासात पाहिले पद नकारार्थी असते त्याला नत्र तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.नास्तिक -नाही आस्तिक असा.
उ ) कर्मधारय तत्पुरुष समास
:ज्या समासात दोन्ही पड़े एकाच विभक्ति मधील असतात तेव्हा त्याला कर्मधारय तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.महादेव -महान असा देव.
ई ) मद्यम पदलोपी तत्पुरुष समास
:ज्या समासात मध्यम पद जे असते ते काढावे लागते अश्या समासाला मध्यमपदलोपी तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.कांदे पोहे - कांदे असलेले पोहे .
साखर भात -साखर घालून केलेला भात.
✪ उदा.खरे किंवा खोटे
अ) इतरेतर द्वन्द समास:समास विग्रह करताना ज्यावेळी आणि नावाचा वापर केल्या जातो तेव्हा त्याला इतरेतर द्वंद समास असे म्हणतात.
● उदा.आई बाप -आई आणि बाप
आ) वैकल्पित द्वन्द समास:समास विग्रह करताना ज्यावेळी किंवा अथवा याचा वापर होतो म्हणजेच ज्याठीकानी विकल्प असतो तेव्हा त्याला वैकल्पित द्वन्द समास असे म्हणतात.
● उदा.खरे किंवा खोटे
इ ) समाहार द्वन्द समास :विग्रह करताना त्या शब्दसोबत इतर त्याअर्थी काही शब्द येतात तेव्हा त्याला समाहार द्वंद समास असे म्हणतात.
● उदा.मीठ भाकर - मीठ भाकरी व इतर खाद्य.
● उदा.नीलकंठ- नीला आहे ज्याचा कंठ असा तो (शंकर )- या उदाहरणामध्ये पाहिले दोन शब्द महत्वाचे नसून तिसराच शब्द महत्वाचा निघाला.
अ) विभक्ती बहुव्रीहि समास:समासाचा विग्रह करताना यात एक सर्वनाम उपलब्ध असते व् ते सर्वनामा कोणत्या विभक्ति मधे आहे त्यावरन त्याला विभक्ति बहुव्रीहि समास असे म्हणतात.
● उदा.गजानन - गज आहे ज्याला - यात चतुर्थी विभक्ती सर्वनामाला वापरलेली आहे यावरून हे स्पष्ट होते की हा चतुर्थी बहुव्रीहि समास आहे .
आ) नत्र बहुव्रीहि समास:ज्या समासामध्ये पाहिले पद हे नकारार्थी असते त्याला नत्र बहुव्रीहि समास असे म्हणतात.
● उदा.अनेक .
निरोगी- नाही रोगी असा तो.
इ) सहबहुव्रीहि समास:ज्या समासामध्ये पाहिले पद हे सह किंवास असून सामासिक शब्द हे विशेषण असते तेव्हा त्याला नत्र बहुव्रीहि समास असे म्हणतात.
● उदा.सादर - आदर सहित असा.
सफल- कुटुम्बा सहित असा.
इ) प्रदीबहुव्रीहि समास:ज्या समासामध्ये पाहिले पद हे प्र , परा ,अप ,सु , वी अशा शब्दानी युक्त असेल तर त्याला प्रदीबहुव्रीहि समास असे म्हणतात.
● उदा.दुर्गुनी- गुण नाहीत असा तो.
Read Marathi Grammar Topic Wise Marathi Grammar
Download Mpsc Combine Mains Papers Mpsc Mains Marathi Papers
● समास म्हणजे जोडअक्षरे बनवण्याची प्रकिया.
● मराठी व्याकरणामध्ये संधी आणि समास या मध्ये मुळात हाच फरक आहे की समास हा जोडाक्षर बनवताना वापरल्या जातो तर संधी ही शब्द निर्मिती प्रक्रिया वापरली जाते .
● समासा मध्ये कोणत्या शब्दाला किंवा त्यांच्या स्थानाला महत्व दिले आहे यावरून त्याचे प्रकार पाडले जातात.
● समास या संकल्पनेमुळे मराठी भाषेला समृद्ध करणारी शब्द्निर्मिति यंत्रणा मिळाली आहे.
✪ मराठी व्याकरनामध्ये समासाचे काही प्रकार पडतात
- अव्ययीभाव समास - पहिला शब्द महत्वाचा असतो.
- तत्पुरुष समास - दूसरा शब्द महत्वाचा असतो.
- द्वंद्व समास - दोन्ही शब्दे महत्वाची.
- बहुव्रीहि समास - दोन्ही शब्दे कमी महत्वाची.
✪ समास व् समासाचे प्रकार पुढीलप्रमाणे
अव्यव्यीभाव समास
ज्या समासामध्ये पहिला शब्द कर्ता धर्ता असून त्याचे स्थान हे शब्दाचा अर्थ समजताना महत्वाचे असते त्यालाअव्यव्यीभाव समास असे म्हणतात.● ❝उदा.प्रतिदिन -प्रत्येक दिवशी ❞
प्रतिक्षण -प्रत्येक क्षणी
➤ वरील उदाहरनामध्ये पहिला शब्द हा अति महत्वचा वाटला व त्यानुसार शब्दाला अर्थ प्राप्त झाला आहे.
तत्पुरुष समास
ज्या समासा मधे दुसरे पद महत्वाचे असून अर्थाच्या दृष्टीने न वापरलेले विभक्ति प्रत्यय परत वापरतात त्याला तत्पुरुष समास म्हणतात.● उदा.तोंडपाठ-तोंडाने पाठ
✪ तत्पुरुष समासाचे प्रकार ✪
अ)समानाधिकरण
●तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे विग्रहाच्या वेळी एकाच विभक्ति मध्ये असतात तेव्हा त्याला समधिकरण समास म्हणतात.
उदा. काळमांजर - काळ + मांजर
आ) व्यधिकरण समास
● ज्या समसाचा विग्रह करताना पदे वेगळ्या विभक्ति मधील असतात तेव्हा त्याला व्यधिकरण समास असे म्हणतात.
उदा .देवपूजा -देवाची पूजा .
✪ तत्पुरुष समासाचे प्रकार ✪
अ ) विभक्ति तत्पुरुष समास
:ज्या तत्पुरुष समासा मध्ये कोणत्या तरी विभक्ति चा लोप करुण किंवा शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करुन ती जोडली जातात तेव्हा त्याला विभक्ति तत्पुरुष समास म्हणतात.
● उदा.देवाप्राप्त-देवाला प्राप्त .
वरील शब्दा मध्ये द्वितीया विभक्ति चा लोप झालेला आहे.
आ ) अलुक तत्पुरुष समास
:ज्या विभक्ति तत्पुरुष समासा मध्ये पूर्वपदाचा विभक्तिचा लोप होत नाही त्यास अलुक तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.अग्रेसर - अग्रे मध्ये सप्तमी प्रत्यय लोप पावत नाही.
इ ) उपपद तत्पुरुष समास
:काही सामासिक शब्दात दूसरी पदे कृदंते असतात व ती वाक्यात स्वतंत्रपाने उपयोगात आणता येत नाहीत त्याना उपपद किंवा कृदंते तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.ग्रंथकार-ग्रन्थ करणारा.
➤नुसत्या करणारा पासून येथे काहीच अर्थ अभिप्रेत होत नाही म्हणून उपपद तत्पुरुष समास होतो.
ई ) नत्र तत्पुरुष समास
:ज्या समासात पाहिले पद नकारार्थी असते त्याला नत्र तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.नास्तिक -नाही आस्तिक असा.
उ ) कर्मधारय तत्पुरुष समास
:ज्या समासात दोन्ही पड़े एकाच विभक्ति मधील असतात तेव्हा त्याला कर्मधारय तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.महादेव -महान असा देव.
ई ) मद्यम पदलोपी तत्पुरुष समास
:ज्या समासात मध्यम पद जे असते ते काढावे लागते अश्या समासाला मध्यमपदलोपी तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.कांदे पोहे - कांदे असलेले पोहे .
साखर भात -साखर घालून केलेला भात.
द्वन्द समास
: ज्या समासामध्ये दोन्ही पदे ही सारखीच महत्वाची असतात तेव्हा त्याला द्वन्द समास असे म्हणतात.✪ उदा.खरे किंवा खोटे
अ) इतरेतर द्वन्द समास:समास विग्रह करताना ज्यावेळी आणि नावाचा वापर केल्या जातो तेव्हा त्याला इतरेतर द्वंद समास असे म्हणतात.
● उदा.आई बाप -आई आणि बाप
आ) वैकल्पित द्वन्द समास:समास विग्रह करताना ज्यावेळी किंवा अथवा याचा वापर होतो म्हणजेच ज्याठीकानी विकल्प असतो तेव्हा त्याला वैकल्पित द्वन्द समास असे म्हणतात.
● उदा.खरे किंवा खोटे
इ ) समाहार द्वन्द समास :विग्रह करताना त्या शब्दसोबत इतर त्याअर्थी काही शब्द येतात तेव्हा त्याला समाहार द्वंद समास असे म्हणतात.
● उदा.मीठ भाकर - मीठ भाकरी व इतर खाद्य.
बहुव्रीहि समास
:बहुविरिही समासा मध्ये समास झाल्यानंतर पहिला किंवा दूसरा शब्द महत्वाचा नसून तिसराच शब्द महत्वाचा मानतात तेव्हा त्याला बहुव्रीहि समास असे म्हणतात.● उदा.नीलकंठ- नीला आहे ज्याचा कंठ असा तो (शंकर )- या उदाहरणामध्ये पाहिले दोन शब्द महत्वाचे नसून तिसराच शब्द महत्वाचा निघाला.
● उदा.गजानन - गज आहे ज्याला - यात चतुर्थी विभक्ती सर्वनामाला वापरलेली आहे यावरून हे स्पष्ट होते की हा चतुर्थी बहुव्रीहि समास आहे .
आ) नत्र बहुव्रीहि समास:ज्या समासामध्ये पाहिले पद हे नकारार्थी असते त्याला नत्र बहुव्रीहि समास असे म्हणतात.
● उदा.अनेक .
निरोगी- नाही रोगी असा तो.
इ) सहबहुव्रीहि समास:ज्या समासामध्ये पाहिले पद हे सह किंवास असून सामासिक शब्द हे विशेषण असते तेव्हा त्याला नत्र बहुव्रीहि समास असे म्हणतात.
● उदा.सादर - आदर सहित असा.
सफल- कुटुम्बा सहित असा.
इ) प्रदीबहुव्रीहि समास:ज्या समासामध्ये पाहिले पद हे प्र , परा ,अप ,सु , वी अशा शब्दानी युक्त असेल तर त्याला प्रदीबहुव्रीहि समास असे म्हणतात.
● उदा.दुर्गुनी- गुण नाहीत असा तो.
Read Marathi Grammar Topic Wise Marathi Grammar
Download Mpsc Combine Mains Papers Mpsc Mains Marathi Papers
Mpsc Marathi Grammar (मराठी व्याकरण ) Book-List
MPSC group c prelims For Question Books(प्रश्नसंच )
Others Blogs Related to Mpsc Marathi Grammar
Read All MPSC blogs
- ➤ BSE odisha 10th result live Updates live links
- ➤ Karnatka New CM Siddaramaiah : पुन्हा एकदा कर्नाटक मुख्यमंत्री पदी सिद्धरामय्याच
- ➤ MPSC Data leak: पेपर न फुटल्याचा दावा MPSC आयोगाने स्पष्टपणे केला आहे
- ➤ MPSC hall ticket data leaked before 6 days of exam
- ➤ MPSC Data leak: टेलेग्राम वर अचानक ९० हजार परीक्षार्थींचे प्रवेशपत्र झाले लिक
Download MPSC Books pdf
Connect With Us
Subscribe Us For Updates
Submit Your Email ID And Download Current Affairs 2023 Question Bank , Free! Free! Free!
Developed By DoMpsc