Wildlife Conservation(वन्यजीव संवर्धन)|MPSC Environment(पर्यावरण) Notes
✪ Download pdf Works Properly on chrome Browser ✪
Table Of Contain
वन्यजीव संवर्धन म्हणजे काय?
By Shubham Vyawahare
11-October-2024
What is इन-सिटू(In-situ conservation)
➤ या पद्धतीत वन्यप्रजातीचे संवर्धन ती प्रजाती ज्या नैसर्गिक अधिवासामध्ये सापडते,त्याच स्थानी केले जाते.
➤ संरक्षित क्षेत्रांचे जाळे (Protected Area Networks) उभारून हे साध्य केले जाते.
➤ या संरक्षित क्षेत्रांमध्ये विविध जीवप्रजातींचे व त्यांच्या अधिवासांचे व्यवस्थापन आणि संवर्धन केले जाते.
➤ जैवविविधता संवर्धनाचा हा सर्वात उत्तम मार्ग समजला जातो.
➤ त्यामुळेच ‘संरक्षित क्षेत्रे' हा राष्ट्रीय जैवविविधता संवर्धन उपाययोजनांचा मुख्य भाग असतात.
➤ संरक्षित क्षेत्रांमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो.
(a) वन्यजीव अभयारण्ये (Wildlife Sanctuaries)
➤ तुलनेने अभयारण्ये ही लहान आकाराची असतात.
➤ सामान्यपणे एखाद्या विशिष्ट प्राणी/वनस्पती प्रजातीचे संवर्धन करणे हा मुख्य उद्देश असतो.
➤ या क्षेत्रांमधील मानवी वापर आणि हस्तक्षेप नियंत्रित असतो.
b)राष्ट्रीय उद्याने (National Parks)
➤ राष्ट्रीय उद्याने थोड्याबहुत फरकाने अभयारण्यांच्याच आकाराची असतात.
➤ मात्र यांमध्ये केवळ एका प्रजातीऐवजी एकापेक्षा जास्त जीवप्रजातींच्या संवर्धनावर लक्ष केंद्रीत केलेले असते.
➤ या क्षेत्रामधील मानवी हस्तक्षेप हा अत्यल्प असतो.
➤ काही अपवाद वगळल्यास मानवी हस्तक्षेपांना या क्षेत्रात परवागनी नसते.
जीवावरण राखीव क्षेत्र (Biosphere Reserve)
➤युनेस्कोच्या 'मानव आणि जीवावरण कार्यक्रम' (Man & BiosphereProgramme) कार्यक्रमाअंतर्गत ही संरक्षित क्षेत्रे स्थापन करण्यात येतात.
➤ या प्रदेशातील संपूर्ण परिसंस्थेचे संवर्धन करणे,हा या संरक्षित क्षेत्रे स्थापण्यामागील प्रमुख उद्देश असतो.
➤'जीवावरण राखीव क्षेत्र' स्थापन करण्याचे उद्देश नैसर्गिक व निम-नैसर्गिक परिसंस्थांचे आणि भूप्रदेशांचे ‘इन-सिटू' (मूलस्थानी) संवर्धन.
➤या क्षेत्रामध्ये व आसपास राहणाऱ्या मानवी लोकसंख्येचा शाश्वत आर्थिक विकास.
➤ परिस्थितिकीय अभ्यास, पर्यावरण, शिक्षण, संशोधन व प्रशिक्षण यासाठी योग्य सोयी पुरविणे.
जीवावरण राखीव क्षेत्रांचे विभाजन
- संक्रमणात्मक झोन (Transitional Zone)
- कोअर क्षेत्र (Core Zone)
- बफर क्षेत्र (Buffer Zone)
एक्स-सिटू(ex-situ conservation)
➤ या संवर्धनाच्या पद्धतीमध्ये जैवविविधतेच्या घटकांचे त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासाबाहेर किंवा अधिवासापासून दूर ठिकाणीसंवर्धन केले जाते.
➤ 'एक्स सिटू (Ex-situ)' याचा अर्थच 'मूलस्थानापासून दूर' असा होतो.
➤ यामध्ये जनुकीय साधनसंपत्तीचा तसेच वन्य आणि लागवडीखालील प्रजातींच्या संवर्धनाचा समावेश होतो. त्यासाठी वेगवेगळ्यापद्धती, तंत्रज्ञानात्मक सोयींचा वापर केला जातो.
➤ यापैकी काही खालीलप्रमाणे-जनुकीय कोष (Gene Bank) उदा. बीयाणे कोष, वीर्य आणि बीजांड कोष इ.
➤ वनस्पती उतींचे आणि सूक्ष्मजीवाचे शरीराबाहेरील (In-vitro) कल्चर.
➤ त्यांच्या जनुकीय संचयाच्या (Gene Pools) संवर्धनासाठी ही पद्धत सर्वात जास्त योग्य आहे.
➤ एक प्रकारे नामशेष होण्याच्या धोक्यापासून संरक्षणासाठी ही विमा योजनाच आहे.
➤म्हणूनच ‘इन सिटू' या संवर्धन पद्धतीलाठरणारी ही संवर्धन पद्धती आहे. धोकाग्रस्त प्रजातींना धोकामुक्त करण्यासाठी ही पद्धत अत्यंत प्रभावी ठरते.
➤ ही संवर्धन पद्धती जैवविविधतेच्या घटकांबाबतच्या संशोधनाच्या उत्तम संधी उपलब्ध करून देते.
➤ जैवविविधता संवर्धनामध्ये ‘इन-सिटू' ही संवर्धनपद्धती प्रमुख आणि प्रधान असून, ‘एक्स-सिटू' (Ex-situ) ही पद्धतीमहत्त्वाची असली तरीही 'इन-सिटू' पद्धतीस पूरक असणारी आहे.
जैवविविधता करार (Convention on Biodiversity)
➤ जैवविविधता संवर्धनासाठी जगातील सर्व देशांमध्ये परस्परसहकार्य आवश्यक आहे.
➤ हे साधण्यासाठी अनेक आंतरराष्ट्रीय करार आणि प्रोटोकॉल्स जागतिक समुदायाकडून स्वीकारण्यात आले आहेत.
➤ जैवविविधता करार (Convention on biodiversity) हायासंदर्भात सर्वात महत्त्वाचा करार ठरतो.
➤ पृथ्वीवरील जैविक साधनसंपत्ती मानवाला आर्थिक आणि सामाजिक विकासासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे.
➤परिणामी ही जैवविविधता सध्याच्या आणि भविष्यातील पिढीसाठी अमूल्य असणारी जागतिक संपत्ती आहे, हे सर्वमान्य झाले आहे.
➤ त्याचवेळी परिसंस्था आणि विविध जीव प्रजातींना आज निर्माण झालेला धोका याआधी कधीही गंभीर नव्हता.
➤ अनेक प्रजाती मानवी हस्तक्षेपामुळे नष्टप्राय होत आहेत.
➤ प्रजातींची घटणारी संख्या हा अत्यंत संवेदनशील आणि चिंतेचा विषय बनला आहे.
➤ त्यामुळे संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण कार्यक्रम (UNEP) ने 1988 मध्ये जैवविविधतेबाबत आंतरराष्ट्रीय कराराच्या आवश्यकतेविषयी एक कार्यगट नेमला.
➤ 1992 मध्ये नैरोबी (Nairobi) परिषदेमध्ये जैवविविधता कराराचा मान्य मसूदा स्वीकारण्यात आल्यानंतर या कार्यगटाचे कार्य संपले.
➤ 5 जून 1992 रोजी रियो दि जनेरो (Rio de Janerio) या शहरात आयोजित संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या 'पर्यावरण व विकास(Environment and Development) यावरील परिषदेत वसुधरा परिषट) हा करार हस्ताक्षरासाठी आला.
➤ जून 1993 अखेरपर्यंत168 देशांनी या करारावर सह्या केल्या.
➤ 29 डिसेंबर 1993 रोजी हा करार अंमलात आला. 1994 मध्ये सदस्यराष्ट्राची पहिली परिषद बहामास (Bahamas) येथे आयोजित करण्यात आली.
➤ जैवविविधता करार हा जागतिक समुदायाच्या शाश्वत विकासाच्या प्रयत्नापासून प्रेरित झाला आहे .
➤ हे जैवविविधता संवर्धन जैविक घटकांचा शाश्वत जनुकीय वापर आणि जनुकीय साधनसंपत्तीच्या वापरातून होणार्या फायद्याचे समान वाटप , यांबाबतीत एक प्रातिनिधिक पाऊल आहे.
Biodiversity Related Conventions
- Convention on International Trade in Endangered Species
- Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals
- International Treaty on Plant Genetic Resources for Food and Agriculture
- The World Heritage Convention
List Of Biodiversity Protocols
1) Cartagena Protocol on Biosafety
➤हा 2003 पासून प्रभावी जैवविविधतेच्या अधिवेशनाला पूरक म्हणून जैव सुरक्षा विषयी आंतरराष्ट्रीय करार आहे.
➤बायोसेफ्टी प्रोटोकॉल जैविक विविधतेचे संरक्षण करण्याचा प्रयत्न करते ज्यातून आधुनिक जैव तंत्रज्ञानामुळे उद्भवलेल्या अनुवांशिकरित्या सुधारित जीवांमुळे होणार्या संभाव्य धोक्यांपासून संरक्षण होते.
➤बायोसेफ्टी प्रोटोकॉल स्पष्ट करते की नवीन तंत्रज्ञानाची उत्पादने सावधगिरीच्या तत्त्वावर आधारित असणे आवश्यक आहे आणि विकसनशील देशांना आर्थिक लाभाच्या विरोधात सार्वजनिक आरोग्यास संतुलित ठेवण्याची परवानगी द्या.
➤उदाहरणार्थ, उत्पादनांना सुरक्षित असल्याचे पुरावे नसल्यास आणि निर्यातदारांना कॉर्न किंवा कपाशीसारख्या अनुवांशिकपणे बदललेल्या वस्तू असलेल्या वस्तूंची लेबल लावावी लागतील असे त्यांना वाटत असल्यास ते अनुवंशिकरित्या सुधारित जीवांच्या आयातीवर बंदी घालू शकतात.
➤देशांकडून मंजुरी / मान्यता / स्वीकृती / स्वीकृतीच्या आवश्यक साधनांची 50 संख्या मे 2003 मध्ये पोहोचली. त्याच्या अनुच्छेद 37 मधील तरतुदीनुसार 11 सप्टेंबर 2003 रोजी प्रोटोकॉल अस्तित्वात आला.
➤फेब्रुवारी 2018 पर्यंत, प्रोटोकॉलमध्ये 171 पक्ष होते, ज्यात संयुक्त राष्ट्रांचे 168 सदस्य देश, पॅलेस्टाईन स्टेट, न्यूयू आणि युरोपियन संघ यांचा समावेश आहे.
➤जैवविविधतेच्या संवर्धनावर आणि शाश्वत वापरावर विपरीत परिणाम होऊ शकतात अशा आधुनिक जैव तंत्रज्ञानामुळे परिणामी सुरक्षित हस्तांतरण, हाताळणी व एलएमओचा वापर करण्याच्या क्षेत्रामध्ये पुरेशी पातळीची सुरक्षा सुनिश्चित करण्यास हातभार लावणे हे या प्रोटोकॉलचे उद्दीष्ट आहे.
➤प्रोटोकॉल माहिती विनिमय सुलभ करण्यासाठी बायोसेफ्टी क्लीयरिंग-हाऊस (बीसीएच) स्थापन करतो आणि त्यात विकसनशील देशांवर आणि देशांतर्गत नियामक यंत्रणेशिवाय विशेष लक्ष ठेवून क्षमता वाढवणे आणि आर्थिक संसाधनांवर तरतुदी आहेत..
2) Nagoya Protocol
➤Nagoya Protocol on Access to Genetic Resources and the Fair and Equitable Sharing of Benefits Arising from their Utilization to the Convention on Biological Diversity.
➤सीबीडीच्या तीन उद्दिष्टांपैकी एकाची अंमलबजावणी करणे हे त्याचे उद्दीष्ट आहेः अनुवांशिक संसाधनांच्या वापरामुळे उद्भवलेल्या फायद्यांची योग्य आणि न्याय्य वाटणी आणि त्याद्वारे जैवविविधतेच्या संवर्धनासाठी आणि शाश्वत वापरास हातभार लागतो.
➤तथापि, अशी भीती व्यक्त केली जात आहे की जोडलेली नोकरशाही आणि कायदे एकंदरीत जैवविविधतेचे परीक्षण आणि संग्रह, संवर्धन, संसर्गजन्य रोगांवरील आंतरराष्ट्रीय प्रतिसादासाठी आणि संशोधनास हानिकारक ठरतील.
➤प्रोटोकोल 29 ऑक्टोबर 2010 रोजी जपानच्या नागोया येथे स्वीकारला गेला आणि 12 ऑक्टोबर 2014 रोजी तो अंमलात आला.
Indian Biodiversity LAws
➤भारतामध्ये वन्यजीव व जैवविविधता संवर्धनासाठी अनेक पातळ्यांवर उपाययोजना करण्यात येत आहेत.
➤यापैकी काही भारतातील विविध कायदे हे थेटपणे वन्यजीव किंवा पर्यावरण संवर्धनाशी संबंधित आहेत.
➤ तर काही कायदे थेटपणे वन्यजीव संवर्धनाशी संबंधित नसले, तरीही त्यांमधील काही तरतूदी वन्यजीव संवर्धनाशी संबंधित आहेत.
➤उदा. आयात व निर्यात नियंत्रण
(i) जल (प्रदूषण प्रतिबंध व नियमन) अधिनियम, 1974
➤कायद्यांतर्गत नियम : केंद्रीय जलप्रदूषण प्रतिबंध व नियंत्रण मंडळ नियम, 1975.
(ii) जल (प्रदूषण प्रतिबंध व नियमन) अधिभार (Cess) कायदा, 1974:
➤काही विशिष्ट प्रकारच्या औद्योगिक गतिविधींसाठी वापरण्यात येणाऱ्या पाण्यावर अधिभार लावण्यात येतो.
➤ जलप्रदूषण प्रतिबंध व नियंत्रणासाठी केंद्रीय तसेच राज्य प्रदूषण नियंत्रण मंडळाच्या आर्थिक संसाधनांस हातभार लागावा, हा हेतू या अधिभारामागे आहे.
पर्यावरण (संरक्षण) अधिनियम, 1986
➤ पर्यावरण संरक्षण आणि पर्यावरणाचा दर्जा उंचावणे, ही उद्दीष्ट्ये असणारा हा कायदा 1986 साली पारित करण्यात आला.
➤हा कायदा केंद्र सरकारला देशातील विविध भागांतील पर्यावरणीय प्रदूषण प्रतिबंध आणि पर्यावरणविषयक समस्या हाताळण्यासाठी विविध अधिसत्ता स्थापन करण्याचा अधिकार देतो.
➤ या कायद्याने मिळालेल्या अधिकारांचा खालील बाबतीत वापर करता येतो.
- नियमावली तयार करणे व त्यात दुरुस्ती करणे.
- सागरतटीय नियमन प्रदेश (Coastal RegulationZone/CRZ)
- Delegation of Powers
- इको मार्क्स (Eco-marks) योजना
- पर्यावरण संवेदनशील प्रदेश (Eco-sensitive Zones/ESZs)
- पर्यावरणीय प्रयोगशाळा
- हानिकारक पदार्थ व्यवस्थापन
वन्यजीवन (संरक्षण) अधिनियम, 1972
➤अवैध शिकार, तस्करी आणि वन्यजीव व वन्यजीव उत्पादनांतील अवैध व्यापाराचे नियमन करून देशातील वन्यजीवनाचे प्रभावीपणे संरक्षण करणे, हे या कायद्याचे प्रमुख उद्दिष्ट्य आहे.
➤ या कायद्यात 2003 मध्ये दुरुस्ती करून तरतूद केलेली शिक्षा अधिक कडक करण्यात आली आहे.
➤कायद्याअंतर्गत केलेले नियम
- प्राणिसंग्रहालय मान्यता नियम, 1993 आणि 2009
- राष्ट्रीय वन्यजीव मंडळ नियम, 2003
- वन्यजीव सरक्षण) नियम, 1995
Wildlife Institution
- wildlife institute of india
- Central Zoo Authority
- Animal Welfare Board
- Indian Institute of Biodiversity
- National Bo-tonic Garden
Others Blogs Related to MPSC Environment Notes
➤MPSC Environment Exam Pattern (परीक्षा पद्धत)
➤पारिस्थितिकी विज्ञान
➤परिथितिकी-मुलभुत संकल्पना
➤भूस्थित परिसंस्था(Terrestrial)
➤जैवविविधता
➤पारिस्थितिकीय अनुक्रमण (Ecological Succession)
➤जलीय परिसंस्था
➤महत्वाच्या परिसंस्था
➤भूस्थिर परिसंस्था
➤जैव विविधता ह्रास
➤जैव विविधता वितरण
➤महाराष्ट्रातील अभयारण्ये,संरक्षित जाळ,महाराष्ट्रातील व्याघ्र राखीव क्षेत्र(Wildlife Conservation)
➤महाराष्ट्र वन्यजीवन
➤पर्यावरण समस्या आणि श्वास्वत विकास
Read All MPSC blogs
- ➤केंद्र सरकारने खाजगी क्लासेस साठी नवी नियमावली लागू केली आहे |GUIDELINES FOR REGULATION OF COACHING CENTER in marathi
- ➤MPSC Data leak: पेपर न फुटल्याचा दावा MPSC आयोगाने स्पष्टपणे केला आहे
- ➤MPSC hall ticket data leaked before 6 days of exam
- ➤MPSC Data leak: टेलेग्राम वर अचानक ९० हजार परीक्षार्थींचे प्रवेशपत्र झाले लिक
- ➤मराठी भाषेला अभिजात दर्जा मिळायला हवाच , अभिजात दर्जा नेमका कसा मिळतो ?
Download MPSC Books pdf